Trên vùng đất Tổ, dân tộc Mường tập trung ở Yên Lập, Thanh Sơn, Tân Sơn .v.v… Đồng bào Mường có tục đâm đuống. Đâm đuống thường được tổ chức vào dịp tết, hội mùa, cưới xin hay dựng nhà.
Độc đáo tục đâm đuống của người Mường ở Phú Thọ
Đâm đuống là hình thức giã gạo, nhưng là giã gạo trong hội lễ, có tính nghệ thuật và có tính tổ chức. Đồng bào Mường giã gạo bằng cối gỗ hình chiếc thuyền độc mộc dài từ hai tới ba sải tay, chiếc chày giã dài như đòn gánh, giữa thân thon để vừa tay cầm. Đâm đuống hội lễ là giã gạo chày tay vào cối đuống và chỉ do phụ nữ biểu diễn. Cả bản cũng giã gạo nhưng nhà nào giã ở nhà ấy.
Mở đầu cuộc diễn là một bà nhiều tuổi nhất trong gia đình đứng ở đầu cối, giã ba tiếng để mở màn nghe như “kênh, kênh, kình”. Chày người già giã khai mạc gọi là chày “cái”. Tiếp đó là con gái, cháu gái trong nhà giã gọi là các “chày con”, “chày cháu”.
Trong nhà có bao nhiêu phụ nữ là phải chuẩn bị bấy nhiêu cái chày và đủ số cụm lúa để giã. Ngoài đình, vào buổi sớm đầu năm, khi có tiếng trống cất lên, thế là nhà nào nhà nấy đều đâm đuống. Tiếng đuống reo vui, khắp xóm làng rộn ràng.
Tiếng đuống reo vui, rộn ràng
Người đâm đuống tay phải cầm chày, tay trái cầm cụm lúa vừa đâm vừa trở lúa mà vẫn giữ đúng nhịp điệu, hòa âm nhịp nhàng cùng hàng trăm chày khác với âm thanh “kênh, kênh, kình”. Từ âm thanh đó, đồng bào lại truyền nhau đó là tiếng hát “vui xuân mới” hoặc “cơm cơm trắng, cơm cơm trắng”.
Theo nhịp tay đâm đuống mau hay chậm mà tiếng chày chuyển điệu sang những âm thanh khác nhau, có nhịp hai xen nhịp ba… Khi đổi nhịp là tất cả từng ấy chày trong bản đều cùng đổi, chẳng hạn : “Kênh kình, kênh kình” hay “kênh kênh kình, kênh kình”, “kình kình, kình kình” .v.v… Đâm đuống thực sự là một cuộc hòa nhạc bằng cối giã có động tác mang ý nghĩa thực dụng ngày thường mà đã được nghệ thuật hóa nhằm làm đẹp, mua vui cho làng bản. Đâm đuống còn gọi là “chàm đuống”. Chàm là đâm từ trên xuống.
Đồng bào Mường, Phú Thọ chỉ tổ chức chàm thau vào tháng giêng và tháng bảy âm lịch trong lễ hội cầu mùa tháng giêng, chàm thau thường tổ chức vào ngày mùng 7, tháng bẩy lại vào ngày rằm.
Trong những ngày đó, tại bãi hội, người ta làm giá treo trống bằng một cái sào đặt trên những cây tre bắc chéo nhau ở hai đầu sào. Trống đồng có quai treo, đáy rỗng, mặt xòe, thân thon, treo lên và dây treo buộc vào chỗ đầu sào gác lên giá treo. Dưới đáy trống, người ta đào một hố nông vừa đường kính đáy trống. Khi đâm đuống, tiếng trống sẽ vọng từ hố lên. Trò chàm thau cũng có người “cái”, người “con”. “Cái” cầm dùi đâm xuống mặt trống, còn “con” chỉ cầm một dùi. Mỗi lần, một hoặc hai cặp “con”, có khi cặp nam cặp nữ cùng đánh tiếng. Những người chàm thau tay đâm nhịp nhàng, thân hình uyển chuyển. Chàm thau cũng có nhịp điệu, thay đổi tiết tấu như chàm đuống.
